Badanie moczu i jego rola w podstawowej opiece zdrowotnej

Erytrocyty w moczu (krwiomocz) mogą świadczyć o chorobach układu moczowego. Począwszy od niegroźnych infekcji, przez zapalenie pęcherza, aż do problemów z nerkami czy nowotworów. Są następstwem poważnego urazu nerek lub pęcherza. Czerwone krwinki zwane erytrocytami nie powinny pojawić się w wynikach badania moczu u zdrowej osoby, jednak jeśli są śladowe ilości, nie ma powodu do obaw. Dopuszczalna wartość to 0-2 wpw. U kobiet w trakcie lub tuż po menstruacji może pojawić się tzw. krwiomocz rzekomy; jeśli jest więcej krwinek, przyczyny krwiomoczu są bardziej poważne i w tym celu niezbędna jest rozszerzona diagnostyka. W tym celu lekarz może zlecić badanie całej morfologii, sprawdzić parametry pracy nerek i układu krzepnięcia czy tez zlecić badania obrazowe lub biopsje. „Podczas oceny morfologicznej erytrocytów w osadzie moczu istnieje możliwość ich niewłaściwej oceny. Jako bezjądrzaste, dyskoidalne komórki mogą zostać pomylone z drożdżami, które maja zbliżona wielkość, owalny kształt, mogą paczkować, również kryształy jednowodnego szczawianu wapnia mogą imitować swoim kształtem, jak i wielkością erytrocyty” (3).

Obecność w moczu u mężczyzn plemników (spermatocytów) może świadczyć o tym, że plemniki znalazły się w pęcherzu moczowym, co nie powinno mieć miejsca. Jedną z przyczyn takiego stanu jest nieprawidłowe działanie zwieracza pęcherza, który nie ulega skurczowi podczas wytrysku.

Bakterie w moczu (bakteriuria) mogą pochodzić z zanieczyszczonych drobnoustrojami naczyń użytych do pobierania moczu, nieprawidłowej higieny dróg moczowych przed pobraniem moczu. Obecność bakterii w moczu świadczy o zakażeniu układu moczowego. Drobnoustroje wnikają do dróg moczowych i namnażają się tam, wywołując stan zapalny. Zakażaniu może ulegać pęcherz lub nerki.

Ocena obrazu mikroskopowego zawsze wymaga określonej wiedzy i doświadczenia. Istnieje wiele czynników, które mają wpływ na wynik. Do zmniejszenia liczby błędnych wyników przyczynia się wprowadzenie standaryzacji procedur pobierania moczu i wykonania badania ogólnego. Oznacza to to konieczność opracowania i wdrożenia zasad (spis wymaganych czynności powinien być dostępny w każdej pracowni analityki) dotyczących pobierania moczu, wykonania badania i jego walidacji.

Posiew moczu to badanie, które polega na bakteriologicznej ocenie obecności rodzaju bakterii ich ilości, a także określeniu ich wrażliwości na antybiotyki. Wykonuje się je zarówno z powodu infekcji układu moczowego oraz profilaktycznie u kobiet w ciąży. Cena posiewu moczu nie jest za wysoka, zaś samo badanie skutecznie pomaga przy wyborze metody leczenia różnych dolegliwości. Posiew moczu polega na pobraniu próbki moczu, naniesieniu jej na podłoże hodowlane i inkubowaniu w odpowiednich warunkach laboratoryjnych, co skutkuje wzrostem i namnażaniem bakterii (taki proces pozwala rozpoznać występujace bakterie). Następnie możliwe jest badanie wrażliwości mikroorganizmów wykrytych w moczu na wybrane antybiotyki, co umożliwia wybranie odpowiedniej metody leczenia. Posiew moczu wykonywany jest na zlecenie lekarza w przypadku pojawienia się objawów mogących świadczyć o zakażeniu układu moczowego. Dodatkowo badanie moczu na posiew zlecane jest w celu potwierdzenia skuteczności podjętego leczenia. Badanie to jest zalecane także u kobiet w ciąży nawet wtedy, gdy nie występują objawy wskazujące na infekcję układu moczowego. Badanie to wykonuje się, aby wykluczyć obecność bakterii, które mogłyby stanowić zagrożenie dla rozwijającego się dziecka. W takiej sytuacji cena posiewu moczu nie powinna nas odstraszać od wykonania badania. Na infekcje układu moczowego wskazywać takie objawy jak: częste uczucie parcia na mocz, ból przy oddawaniu moczu oraz częste oddawanie moczu w małych ilościach.

Nie istnieją przeciwwskazania do przeprowadzenia posiewu moczu. W celu przeprowadzenia badania bakteriologicznego moczu, należy najpierw pobrać mocz w odpowiedni sposób. Do badania należy pobrać mocz poranny. Dopuszczalne jest pobranie moczu w ciągu dnia, ale po przynajmniej 4 godzinach przetrzymania moczu w pęcherzu. Najczęściej stosowana techniką pobierania moczu do badania jest tzw. metoda środkowego strumienia moczu, która wykonana w odpowiedni sposób minimalizuje zanieczyszczenie próbki florą fizjologiczna czyli bakteriami, które normalnie bytują w okolicach cewki moczowej i pochwy. Przed pobraniem należy zaopatrzyć się w specjalny jałowy (sterylny) pojemnik do przechowywania próbki (dostępne w aptekach) i nie należy go otwierać aż do momentu badania. Przed samym pobraniem próbki należy dokładnie umyć narządy moczowo-płciowe wodą oraz osuszyć je, najlepiej przy użyciu ręcznika jednorazowego. Nie należy używać żadnych środków dezynfekujących, gdyż mogą one hamować wzrost bakterii odpowiedzialnej za zakażenie i utrudnić, a nawet uniemożliwić jej identyfikację. Pierwszą porcje moczu należy oddać do toalety, następnie napełnić moczem pojemnik i resztę moczu oddać ponownie do toalety. Zamknięty szczelnie pojemnik podpisany danymi personalnymi pacjenta należy jak najszybciej dostarczyć do laboratorium (do 2 godzin). Istnieją także inne metody pobrania moczu na posiew. Należą do nich:

• cewnikowanie – metoda polegająca na wprowadzeniu specjalnej cienkiej, gumowej rurki przez cewkę wprost do pęcherza i pobraniu próbki moczu;
• aspiracja nadłonowa – metoda polegająca na nakłuciu pęcherza za pomocą igły przez podbrzusze i aspiracji moczu do strzykawki.

Obie te metody wykonywane są, gdy chory nie współpracuje lub nie może oddać moczu (np. z powodu uszkodzenia rdzenia kręgowego, uszkodzenia cewki moczowej lun innych przyczyn). W przypadku poboru moczu od małych dzieci i niemowląt mocz pobiera się do specjalnego plastikowego woreczka naklejanego na krocze (z oczywistych powodów kontaktu moczu ze skórą i narządami płciowymi dziecka nie jest to miarodajna metoda i często w razie wątpliwych wyników wymaga potwierdzenia). Uzyskany mocz (ok. 3-5 mililitrów) nie może być przelany do pojemnika, należy umieścić woreczek z zawartością w pojemniku transportowym i jak najszybciej dostarczyć do laboratorium. Przy interpretacji wyników posiewu moczu pobranego do woreczka niezbędne jest wykonanie równocześnie badania ogólnego moczu z oznaczeniem liczb leukocytów – badanie wykonuje laboratorium analityczne. Mocz pobrany do nocnika lub innego niesterylnego naczynia i przelany do jałowego pojemnika nie nadaje się do badania bakteriologicznego. Mocz pobrany do sterylnego woreczka podklejanego do krocza niemowląt nie jest uznawany za miarodajny materiał badania mikrobiologicznego. Tylko ujemny wynik z tak pobranego moczu może być brany pod uwagę. W laboratorium próbka zostaje wysiana na różne podłoża. Jeżeli w moczu są bakterie, to namnożą się na tych podłożach, co ułatwi ich identyfikację, a także w razie potrzeby pozwoli na wykonanie antybiogramu, który określi ich wrażliwość na działanie konkretnych antybiotyków i pomoże optymalnie ustalić leczenie. Wyniki posiewu można odebrać po 2-3 dniach w formie opisu z dołączonym antybiogramem. W zależności od techniki pobrania moczu postępowanie diagnostyczne jest różne. Należy pamiętać, że wyhodowanie dwóch lub więcej drobnoustrojów moze stanowić zanieczyszczenie próbki. W przypadku pacjentów w ciężkim stanie, wymagających natychmiastowego podania antybiotyku wynik musi być interpretowany ostrożnie, z uwzględnieniem stanu klinicznego pacjenta i wyników badań dodatkowych. Każdy taki wynik powinien być obarczony komentarzem o możliwości zanieczyszczenia próbki i konieczności powtórzenia badania (jeśli nie został włączony antybiotyk). Ze względu na budowę anatomiczną układu moczowego człowieka, ZUM dotyka częściej kobiety, niż mężczyzn, a w szczególności narażone są kobiety ciężarne. Zwiększona podatność na zakażenia u tej grupy kobiet wynika z utrudnionego odpływu moczu (ucisk powiększonej macicy na moczowody, zmniejszenie napięcia mięśniówki pęcherza moczowego). Zakażenia dróg moczowych mogą dotyczyć cewki moczowej, pęcherza, nerek lub mogą przybrać postać uogólnioną. Obraz kliniczny ZUM jest bardzo zróżnicowany od bezobjawowego bakteriomoczu do ciężkiej urosepsy. „Najczęściej występującym patogenem odpowiedzialnym za ZUM jest Gram ujemna pałeczka E.coli wrażliwa na większość dostępnych antybiotyków. Za infekcję dróg moczowych mogą odpowiadać także inne bakterie Gram ujemne (m.in. Enterobacter spp., Acinetobacter spp., Pseudomonas spp., Klebsiella spp.) czy Gram dodatnie (np. gronkowce, enterokoki)”.