Badanie moczu i jego rola w podstawowej opiece zdrowotnej

Badanie osadu moczu wykonywane jest normalnie przy użyciu mikroskopii świetlnej w powiększeniu 100-400 krotnym. Ma na celu stwierdzenie obecności składników upostaciowanych, jak np. fragmentów tkankowych (wałeczki, nabłonki), bakterii i kryształów. Badanie mikroskopowe osadu moczu ocenia się z bezpośredniego preparatu 20-krotnie zagęszczonego moczu. W obrazach prawidłowych osadu stwierdza się obecność pojedynczych krwinek białych, czerwonych i nabłonków oraz niewielką ilość związków mineralnych, tworzących kryształy lub tzw. osad bezpostaciowy. W warunkach patologicznych obserwuje się wzrost ilości elementów morfotycznych moczu. Mogą także pojawić się elementy charakterystyczne dla różnych schorzeń (np. bakterie lub wałeczki szkliste, ziarniste, komórkowe, tłuszczowe itp.). Wyniki badania osadu moczu podaje się jako wartość średnią poszczególnych składników zliczonych z 10 pól widzenia. Badanie mikroskopowe moczu można wykonać jako badanie jakościowe oraz ilościowe składników moczu. Miarodajny osad moczu dla oceny mikroskopowej otrzymamy po odwirowaniu 10 ml moczu przez 5 min. 400 x g w (liczba obrotów zależy od promienia używanej wirówki). Po odwirowaniu płyn znad osadu (supernatant) należy odpipetować. Po zebraniu nadsączu uzyskujemy 20-krotne zagęszczenie próbki (np. z 12ml – 0,6ml lub z 10ml – 0,5ml). Kroplę osadu moczu należy przenieść na szkiełko podstawowe, przykryć szkiełkiem nakrywkowym i obejrzeć pod mikroskopem w 10 polach widzenia pod dużym powiększeniem (400x). Kamery Fucha-Rosenthala służą do precyzyjnej, ilościowej analizy elementów komórkowych w jednostce objętości badanej próbki moczu. Umieszczenie 10 komór pomiarowych na jednej płytce umożliwia jednorazowo wykonanie oznaczeń 10 próbek. W identyfikacji elementów osadu moczu pomaga odpowiednie barwienie np. barwnikiem Sterheimera – Malbina (fiolet krystaliczny + safranina), barwnik przyżyciowy wybarwia leukocyty, erytrocyty, komórki nabłonkowe, wałeczki, śluz. Uwidacznia granulocyty i makrofagi wypełnione kompleksami antygen-przeciwciało, wykazujące ruchy Browna, bądź barwnik Hansela do identyfikacji eozynofilii, barwnik Giemsy do barwienia neutrofili na niebiesko, odczynnik Papanicolau do barwienia komórek atypowych.

Wyniki badań osadu moczu podaje się jako wartość średnią poszczególnych składników zliczonych z 10 pól widzenia. Prawidłowy osad moczu jest skąpy, bezbarwny, zawiera niewielkie ilości składników komórkowych. W badaniu mikroskopowym w polu widzenia oznaczonym jako (wpw) przeważnie (u zdrowego pacjenta) zawsze występują nieliczne komórki nabłonka płaskiego oraz pojedyncze leukocyty, sporadycznie erytrocyty, nieliczne pasma śluzu, bakterie. U mężczyzn w pierwszej porannej porcji moczu mogą być obecne plemniki świadczące o domieszce spermy. Obecność plemników w moczu nie traktuje się jako objaw chorobowy (zakładając, że jednocześnie nie stwierdzono białkomoczu). Jest to zanieczyszczenie spowodowane obecnością w przewodach nasiennych plemników, po przebytym wytrysku. Niektóre elementy osadu moczu mają zbyt małe znaczenie diagnostyczne np. kryształy fosforanu wapnia, ale pomimo to obowiązkiem analityka jest wykazanie wszystkich obecnych w moczu elementów podczas analizy mikroskopowej. Stwierdzenie innych elementów np. jaj owsika bądź rzęsistka sugeruje konieczność wykonania dodatkowych badań diagnostycznych w kierunku nosicielstwa chorób pasożytniczych. W celu uzyskania właściwego wyniku procesu diagnostycznego należy umiejętnie różnicować erytrocyty i leukocyty. Niekiedy stanowi ich różnicowanie problem, ponieważ elementy te w obecności obfitej flory bakteryjnej czy kryształów są w znacznym stopniu zmienione.

Kryształy kwasu moczowego występują w moczu jedynie o odczynie kwaśnym pH < 6 u 16% pacjentów ze złośliwym chłoniakiem lub białaczką; ich obecność nie zawsze wskazuje na patologię lub wzrost stężenia kwasu moczowego. Kwas moczowy może przybierać różne kształty, np. rombów, rozet; ma on również właściwości dwułomne, tzn. polaryzuje światło oraz rozszczepia je, dając wiele odcieni koloru żółtego bądź pomarańczowego. Nadmierne stężenie kwasu moczowego w moczu może być objawem wielu chorób (dna moczanowa, łuszczyca, niewydolność nerek). Natomiast obniżony poziom kwasu moczowego w moczu może świadczyć o problemach metabolicznych. Norma kwasu moczowego w moczu powinna wynosić więcej niż 4.8 mmol/24h (800mg/24h u mężczyzn) i 4.5 mmol/24h (750mg) u kobiet.

Komórki nabłonka płaskiego są duże i płaskie z widocznym jądrem. Pojedyncze nabłonki płaskie nie są powodem do zmartwień. Nabłonki, które wyściełają wnętrze cewki oraz pęcherza moczowego, podlegają naturalnym procesom złuszczania się i są wydalane drogami układu moczowego. Liczne bądź obfite ilości nabłonków w moczu mogą świadczyć o zakażeniu dróg moczowych. Dość liczne nabłonki płaskie mogą pojawić się także po zabiegach w obrębie cewki moczowej, u kobiet przed menstruacją oraz w pierwszym trymestrze ciąży (u nich są zdecydowanym sygnałem zakażenia dróg moczowych, które może spowodować przedwczesny poród).

Nabłonki okrągłe w moczu naturalnie występują w górnej części dróg moczowych, wspomagają funkcje wydzielnicze i transport jonów wewnątrz kanalików nerkowych i bardzo rzadko przedostają się do moczu u zdrowych pacjentów. Gdy jednak wyniki badania osadu moczu wykażą ich obecność można podejrzewać choroby nerek. Pojawiają się przy niektórych chorobach wirusowych, tj. odra, cytomegalia czy wirusowe zapalenie wątroby. Obecność tych nabłonków może wskazywać na uszkodzenie nerek przez toksyny lub odrzucenie przeszczepionej nerki.

Trzeba mieć na uwadze, iż nadmierna ilość nabłonków w obrazie mikroskopowym może zafałszować wynik badania bakteriologicznego osadu moczu.

Kryształy szczawianu wapnia najczęściej spotyka się w moczu o odczynie kwaśnym, obojętnym lub lekko zasadowym. Mają postać niewielkich kryształków przypominających kopertę. Wykrywa się je w moczu dosyć często. Niektóre produkty spożywcze sprzyjają występowaniu licznych szczawianów wapnia w moczu. Do tej grupy zaliczamy m.in. szczaw, szpinak, kapustę, cytrynę, rabarbar oraz herbatę. Szczawiany są jedną z najczęstszych przyczyn kamicy nerkowej. Gdy organizm jest zdrowy występują w niewielkich, śladowych ilościach.

Obecność leukocytów w moczu może wskazywać na zakażenie układu moczowego (ZUM). „Są większe od erytrocytów, posiadają ziarnistości, jednak w rutynowym badaniu tj. 400-krotne powiększenie, (osad niebarwiony) nie jest możliwe ich zróżnicowanie. Jedynie wykonanie barwień np. metodą Wrighta, Maya – Grunwalda-Giemsy, hansela pozwala zróżnicować ich morfologię, co ma istotna wartość diagnostyczną” (2). Prawidłowa wartość leukocytów w moczu wynosi 2-5 wpw (w polu widzenia).