Praktyczne aspekty ochrony radiologicznej w rentgenodiagnostyce

Ochrona personelu

A jak wygląda ochrona radiologiczna z perspektywy personelu? Bezpieczeństwo radiologiczne personelu zapewniają przede wszystkim odpowiednio przystosowane pomieszczenia, czyli pracownie rentgenowskie, dla których konieczne jest opracowanie dokumentacji projektowej, uwzględniającej opis osłon stałych i projekt wentylacji. Pracownia musi spełniać określone warunki lokalowe, mieć odpowiednią powierzchnię i wysokość oraz musi być w niej zapewniona co najmniej 1,5-krotna wymiana powietrza na godzinę. Niekiedy skład i rodzaj materiałów budowlanych przeznaczonych do wykonania konstrukcji pomieszczeń jest niewystarczający – w takich przypadkach konieczne jest dodatkowe wykonanie osłon ołowiowych na ścianach. Ważne też jest zapewnienie odpowiedniej osłonności drzwi wejściowych do pracowni i okien (w tym okien w sterowni). Potwierdzeniem założeń projektu są pozytywne wyniki pomiarów dozymetrycznych skuteczności osłon stałych.

Pracownia musi być też wyposażona w komplet osłon indywidualnych dostosowanych do rodzaju procedur wykonywanych w pracowni zarówno dla pacjenta, jak i personelu, jeśli jest taka potrzeba.

Personel zatrudniony w warunkach narażenia jest zakwalifikowany przez kierownika jednostki do odpowiedniej kategorii narażenia. W diagnostyce obrazowej najczęściej jest to kategoria B, czyli możliwość uzyskania dawki skutecznej do 6 mSv. Powyżej tego progu personel kwalifikowany jest do kategorii A narażenia.

W celu dostosowania działań i środków ochrony radiologicznej pracowników do wielkości i rodzajów zagrożeń wprowadza się również podział lokalizacji miejsc pracy na tereny nadzorowane (dla pracowników kategorii B) lub tereny kontrolowane (gdzie istnieje możliwość otrzymania dawek dla pracowników kategorii A). Dostęp do takiej pracowni jest odpowiednio oznaczony i ograniczony dla uprawnionych czy wyznaczonych osób.

W kwestiach dotyczących ochrony radiologicznej personelu bardzo istotną rolę odgrywają obowiązki spoczywające na kierowniku jednostki, który m.in. musi zapewnić pracownikom zatrudnionym w warunkach narażenia opiekę medyczną oraz niezbędne środki ochrony indywidualnej, jak również prowadzenie pomiarów dawek indywidualnych albo pomiarów dozymetrycznych w środowisku.

Wewnętrzny nadzór w takich jednostkach sprawuje inspektor ochrony radiologicznej, który ma określone w ustawie obowiązki i uprawnienia. Do jego zadań należą m.in.: nadzór nad spełnianiem warunków dopuszczających pracowników do zatrudnienia na danym stanowisku pracy, informowanie i szkolenie pracowników w zakresie ochrony radiologicznej, ustalanie wyposażenia jednostki organizacyjnej w środki ochrony indywidualnej, przyrządy dozymetryczne oraz inne wyposażenie służące do ochrony pracowników przed promieniowaniem jonizującym i wydawanie kierownikowi jednostki organizacyjnej opinii w zakresie ochrony przed promieniowaniem jonizującym.

W przypadku niektórych urządzeń radiologicznych przed rozpoczęciem pracy klinicznej konieczne jest wykonanie pomiarów dozymetrycznych, czyli pomiarów mocy dawki wokół aparatu rentgenowskiego. Dotyczy to w szczególności aparatów stosowanych w radiologii zabiegowej czy aparatów RTG przyłóżkowych. Pomiary te są szczególnie istotne z punktu widzenia codziennej pracy wykonywanej w gabinecie rentgenowskim. Dzięki tak wykonanym pomiarom wiadomo, jakie dawki można otrzymać podczas pracy aparatu w odpowiednich odległościach i miejscach od źródła promieniowania.

Ostatnie zmiany w przepisach prawnych dotyczą również pracowników zewnętrznych, którzy muszą posiadać paszport dozymetryczny, wydawany na odpowiedni wniosek przez prezesa Polskiej Agencji Atomistyki. W paszporcie potwierdza się wykonywanie prac w jednostce organizacyjnej jako pracownik zewnętrzny, wykonane badania lekarskie oraz określa się roczne narażenie (sumy dawek).

Nadzór medyczny w ochronie radiologicznej

Nadzór medyczny jest bardzo istotnym elementem w ochronie radiologicznej personelu. Niezależnie od kategorii narażenia pracownik musi mieć potwierdzanie o zdolności do pracy uzyskane przez uprawnionego lekarza, tzw. lekarza z „J-ką”. Należy podkreślić, że pracownicy kategorii A narażenia są zobowiązani do wykonywania takich badań przynajmniej raz w roku.

Z nadzorem medycznym ścisły związek ma również roczna ocena narażenia personelu prowadzona na podstawie kontrolnych pomiarów dawek indywidualnych lub pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy. Na tej podstawie ocenia się, czy nie zostały przekroczone dawki graniczne dla pracowników, zaktualizowane i przedstawione w załączniku nr 4 do Ustawy Prawo atomowe.

Dla przypomnienia, pracownik pracujący w warunkach narażenia nie może przekroczyć w ciągu roku kalendarzowego dawki skutecznej 20 mSv oraz dawki równoważnej, wynoszącej odpowiednio 20 mSv na soczewki oka, 500 mSv dla skóry oraz 500 mSv dla kończyn.

Bezpieczeństwo pracy na stanowiskach, na których występuje promieniowanie jonizujące, jest zapewnione poprzez opracowanie odpowiednich dokumentów przez inspektora ochrony radiologicznej (np. instrukcji pracy ze źródłem promieniowania). Rolą inspektora jest również okresowe prowadzenie odpowiednich szkoleń z zakresu ochrony radiologicznej, Zakładowego planu postępowania awaryjnego czy szkoleń dla członków wewnętrznej ekipy awaryjnej.

Obowiązuje również system zarządzania sytuacjami zdarzeń radiacyjnych, jakie mogą mieć miejsce w jednostce organizacyjnej, a rolą kierownika tej jednostki jest dokonanie analizy zagrożeń w związku z działalnością wykonywaną przez jednostkę oraz sporządzenie wniosków z tej analizy. Kierownik jednostki we współpracy z inspektorem ochrony radiologicznej opracowuje również Zakładowy plan postępowania awaryjnego, uwzględniając wnioski z analizy zagrożeń, a w szczególności scenariusze awaryjne. Wnioski z analizy zagrożeń wraz z Zakładowym planem postępowania awaryjnego są przesyłane przez kierownika wojewodzie właściwemu ze względu na miejsce wykonywania przez jednostkę organizacyjną działalności związanej z narażeniem. Analogiczne plany powstają na poziomie wojewódzkim oraz o zasięgu krajowym.

Od 2019 roku w związku z nowelizacją Ustawy Prawo atomowe całkowitą nowością jest wprowadzenie zapisu narzucającego monitorowanie stężenia radonu w miejscach pracy zlokalizowanych wewnątrz pomieszczeń na poziomie parteru lub piwnicy. Ustalony poziom odniesienia dla średniorocznego stężenia promieniotwórczego radonu w powietrzu w tych miejscach wynosi 300 Bq/m³. Rolą kierownika jednostki jest więc zapewnienie optymalizacji narażenia pracowników wykonujących pracę w tych miejscach pracy oraz informowanie pracowników o zwiększonym narażeniu na radon i o wynikach pomiarów stężenia radonu w miejscu pracy.

Podsumowanie

Pomimo że promieniowanie jonizujące może stwarzać pewne zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia człowieka, przy zachowaniu właściwych środków ostrożności, czyli przestrzeganiu zasad ochrony radiologicznej, można zminimalizować ryzyko negatywnych skutków jego działania. Należy jednak zwrócić uwagę na podejmowanie w tym celu kompleksowych działań o charakterze organizacyjnym, technicznym i administracyjnym.

Piśmiennictwo

1. Ustawa z dn. 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe (Dz.U. z 2021, poz. 1941 ze zm., Dz.U. z 2022 r., poz. 974).
2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie kategorii oraz kryteriów kwalifikowania ekspozycji niezamierzonych i narażeń przypadkowych, działań, które należy podjąć w jednostce ochrony zdrowia po ich wystąpieniu, a także zakresu informacji objętych Centralnym Rejestrem Ekspozycji Niezamierzonych i Narażeń Przypadkowych (Dz.U. z 2022 r., poz. 2700).
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie testów eksploatacyjnych urządzeń radiologicznych i urządzeń pomocniczych (Dz.U. z 2022 r., poz. 2759).
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie warunków bezpiecznego stosowania promieniowania jonizującego dla wszystkich rodzajów ekspozycji medycznej (Dz.U. z 2023 r., poz. 195).
5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy z urządzeniami radiologicznymi (Dz.U. z 2006 r., poz. 1325).
6. Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 10 listopada 2015 r. w sprawie ogłoszenia wykazu wzorcowych procedur radiologicznych z zakresu radiologii – diagnostyki obrazowej i radiologii zabiegowej (Dz. Urz. Min. Zdrow. z 2015 r., poz. 78).