Badanie moczu i jego rola w podstawowej opiece zdrowotnej

W obecnych czasach ciężko wyobrazić sobie diagnostykę i leczenie bez badań laboratoryjnych. Większość diagnoz chorobowych jest „stawianych” przez lekarza w oparciu o wyniki oznaczeń laboratoryjnych, które są uzupełnieniem badania podmiotowego i przedmiotowego każdego pacjenta.

Najczęściej wykonywanym profilem badań laboratoryjnych oprócz morfologii krwi obwodowej jest badanie ogólne moczu. Pozostaje ono od lat sprawdzonym, nieinwazyjnym testem, który dostarcza istotnych informacji o stanie czynnościowym nerek i wielu innych narządów pacjenta. Badanie to ze względu na swą przydatność diagnostyczną łącznie z innymi parametrami (tj. kreatyniną, mocznikiem i kwasem moczowym) jest „panelem diagnostycznym”, decydującym o odpowiedniej diagnozie pacjenta. Wyniki badania moczu pozwalają stwierdzić, czy nerki badanego są zdolne do prawidłowego zagęszczania moczu i czy ma on predyspozycje do tworzenia się kamieni. Ponadto analiza moczu ułatwia diagnozę cukrzycy i żółtaczki, pomaga w rozpoznaniu chorób wątroby.

BOM (przyp. badanie ogólne moczu) powinno się wykonywać minimum dwa razy w roku, nawet gdy nie mamy jakichkolwiek objawów ze strony układu moczowego czy też nie chorujemy na żadne przewlekłe choroby. Aby można było wykonać analizę, trzeba dostarczyć w jałowym pojemniku (łatwo dostępnym w aptece) do laboratorium niewielką ilość (100-150 mll) porannego moczu. Niektóre substancje są oznaczane w pojedynczych porcjach moczu, inne zaś wymagają oznaczenia dobowej utraty z moczem, a więc przeprowadzenia dobowej zbiórki moczu. Przy prowadzeniu dobowej zbiórki moczu pierwszą poranną mikcję moczu należy „oddać” do muszli i zanotować godzinę, zaś wszystkie następne należy zlewać do pojemnika specjalnie przeznaczonego do tego rodzaju badania. Zbieranie moczu należy zakończyć następnego dnia w porze, w której rozpoczęto badanie poprzedniego dnia, oddając mocz do pojemnika.

Badanie ogólne moczu, stosunkowo proste w wykonaniu, wymaga jednak przestrzegania procedur odpowiedniego pobrania materiału. Wiele błędnych wyników i trudności w ich interpretacji jest skutkiem nieprawidłowego pobrania materiału przez pacjenta i zbyt długiego przetrzymywania materiału przed dostarczeniem do laboratorium, co w ostateczności prowadzi do kontaminacji próbki. W związku z prawidłowym pobraniem materiału biologicznego do badań laboratoryjnych zaleca się przeprowadzenie szkoleń dla pacjentów i personelu medycznego na temat znaczenia prawidłowego pobierania materiału, ze szczególnym uwzględnieniem nieprawidłowości w zakresie pobierania materiału, przechowywania i transportu, które mają wpływ na poprawność i wiarygodność uzyskanych wyników. Mocz do badania ogólnego powinien być pobrany z pierwszej oddanej, porannej mikcji moczu. Przed pobraniem próbki pacjent powinien się podmyć. Mężczyźni powinni umyć czystą wodą z mydłem żołądź penisa, a kobiety okolice warg sromowych i dokładnie spłukać. Nie należy wycierać się przed badaniem mikrobiologicznym moczu z tego względu, że możemy spodziewać się zafałszowanych wyników moczu w sytuacji, gdy pacjent w trakcie przygotowywania się do pobrania próbki wytrze okolice narządów płciowych używanym wcześniej ręcznikiem.

Diagności na pracowni analitycznej bardzo często spotykają się z „niespodziankami” wynikającymi z nieprawidłowym pobraniem materiału, tj. oddawanie moczu w słoikach szklanych, co negatywnie wpływa na ostateczny wynik. W dniu poprzedzającym badanie należy unikać wysiłku fizycznego oraz wysokobiałkowej diety. Produkty spożywcze zawierające dużo barwników (buraki, marchew, rabarbar, szpinak) zmieniają parametry moczu. Podobnie mogą działać witaminy (zwłaszcza wit. C). Spożycie wymienionych produktów spowoduje zafałszowanie wyników. W moczu kobiet krwinki czerwone nie tylko pochodzą z dróg moczowych, lecz także z dróg rodnych. Zaleca się wykonywanie badania 2-3 dni przed spodziewaną miesiączką oraz dopiero po jej zakończeniu. Jeśli badanie jest konieczne – zaleca się oddanie moczu po włożeniu dopochwowo tamponu z koniecznością poinformowania personelu o menstruacji. W celu uniknięcia błędów związanych z identyfikacją pacjenta napełniony pojemnik moczu podpisujemy imieniem i nazwiskiem oraz nr pesel, po czym dostarczamy do laboratorium.

Ze względu na to, że analiza moczu jest badaniem rutynowym przeprowadzanym przeważnie w każdym laboratorium medycznym, wykwalifikowany pracownik (diagnosta laboratoryjny bądź technik analityki medycznej) powinien umieć dokonać mikroskopowej oceny osadu moczu. Potrzebne są nie tylko umiejętności metodyczne, doświadczenie zawodowe i wiedza merytoryczna przydatna do interpretacji wyników, lecz także staranne przygotowanie zarówno badanego materiału, jak i używanej aparatury, czyli analizatora i mikroskopu. „Aparatura laboratoryjna ma zawsze dołączone zestawy kontrolne, które zawierają określone stężenie substancji oznaczanych w badaniach u pacjentów; jeśli wynik oznaczenia wykonanego dla zestawu kontrolnego jest nieprawidłowy, nie można wydać wyników badań pacjentów” (1). Dzięki zastosowaniu kart kontroli jakości Lovely i Jennings uzyskujemy natychmiastową kontrolę rozrzutu między próbami kontrolnymi, jak i wielkości błędu w stosunku do mierzonej wartości. Dostępne są programy kontroli jakości, z których należy korzystać. Obejmują one parametry fizykochemiczne, jak i składniki osadu moczu. Jeżeli skutecznie i rzetelnie wykonujemy codzienne badania kontrolne, należy bez obaw wydawać wyniki, nie martwiąc się o błędne działanie metody pomiarowej.

Aby wynik badania moczu był diagnostycznie wiarygodny musi być wykonany ze szczególną starannością. Bardzo ważne jest dokładne wymieszanie próbki (zamknięty pojemniczek z moczem) przed przelaniem jej do probówki stożkowodennej (wirowniczej). Badanie fizykochemiczne moczu w większej liczbie laboratoriów stosuje się przy użyciu testów paskowych, które wykażą obecność białka, cukru, azotynów i białych ciałek krwi. Pasek powleczony różnymi odczynnikami zanurza się w próbce moczu i w zależności od stężenia danej substancji w moczu następuje określona reakcja barwna. Dla przypomnienia: wykonując badanie ogólne moczu na analizatorze półautomatycznym, próbkę należy najpierw dokładnie wymieszać. Następnie trzeba zanurzyć pasek w moczu, tak by wszystkie pola zostały pokryte, nadmiar moczu z paska usunąć i położyć go na stoliku. System fotodiod wykrywa pasek i automatycznie przesuwa go do odczytu. W analizatorach automatycznych paski są uwalniane z podajnika automatycznie i przesuwane do pozycji, w której ramię pipetujące nanosi wcześniej wymieszaną próbkę na każde pole testowe. Półautomatyczne/automatyczne analizatory wykorzystują metodę fotometrii odbiciowej. Paski wchodzą w reakcję w czasie około 60 sekund od naniesienia próbki i wówczas dochodzi do zmiany barwy i zostaje zmierzony współczynnik odbicia. Światło emitowane przez diody typu LED przy dwóch, trzech długościach fal oświetla powierzchnię wszystkich pól reakcyjnych, po czym zostaje odbite od pola odczynnikowego i wychwycone przez fotodetektor, umiejscowiony bezpośrednio pod polem reakcyjnym. Fotodetektor przesyła elektryczny sygnał analogowy do przetwornika analogowo-cyfrowego, który przetwarza odebrany sygnał na wartości cyfrowe. Zintegrowany z analizatorem program komputerowy zmienia wartości cyfrowe na półilościowe/ jakościowe wyniki wyrażone w jednostkach. Jednocześnie zostaje wykonany pomiar światła odbitego od pola kompensacji kolorów, które znajduje się również na pasku testowym. Pole kompensacyjne jest białym polem nienasączonym żadnym odczynnikiem, dlatego umożliwia kompensację na barwę własną moczu. Odczytany pasek testowy zostaje następnie przesunięty do pojemnika na odpady. Zaletami „suchej chemii” jest łatwość wykonania, krótki czas badania, długi okres przydatności do użycia oraz wysoka powtarzalność otrzymanych wyników. Wadami zaś: interferencja czynników endogennych i egzogennych, uzyskiwanie wyników fałszywie dodatnich i fałszywie ujemnych, ograniczenie w wykrywaniu składników osadu (nabłonki, wałeczki, składniki mineralne, ciała tłuszczowe).